pukovnik u penziji dr Borut NIKOLIĆ, dermatovenerolog
Klinika za kožne i polne bolesti VMA
UV zračenje obuhvata :
1. UVA zračenje, koje dovodi do tamnjenja kože, a zajedno sa UVB zračenjem dovodi do nastajanja opekotina i fotostarenja kože (prevremeno starenje kože zbog prekomernog hroničnog izlaganja sunčevom zračenju koje se karakteriše posebnim fizičkim znacima i razlikuje se od fiziološkog starenja kože). UVA zračenje može pri primeni nekih lekova kao što su psoraleni, antibiotici- doksiciklin, sulfonamidi i neki drugi lekovi da dovede do težih fototoksičnih reakcija koje se manifestuju kao opekotine.
2. UVB zračenje uzrokuje pre svega eritem (crvenilo) i opekotine, kao i tamnjenje kože. Hronično izlaganje dovodi do prevremenog starenja kože i karcinogeneze.
3. UVC zračenje najvećim delom se absorbuje u ozonskom omotaču. Deluje baktericidno, može da uzrokuje blage oblike konjunktivitisa ili opekotina, a koristi se za germicidne lampe u operacionim salama.
Oko dve trećine ukupnog sunčevog zračenja u toku dana dođe do zemljine površine u periodu od 10 do 14 sati. U podne tj. sredinom dana najvećim delom zračenje je UVA spektra (90%), a 10 % UVB. Oblačnost može da smanji ukupnu količinu sunčevog zračenja za 50%, a 50% UV zraka prolazi kroz vodu. Sneg i led reflektuju 80 % sunčevog zračenja, dok pesak reflektuje 20%, a trava 2,5% UV zračenja. Prozorska stakla mogu štititi od UVB zračenja.
Ozonski omotač značajno je oštećen u toku poslednjih 30 godina čime je povećana količina sunčevog zračenja koja dolazi do zemljine površine, a kao posledica toga i broj obolelih od katarakte, kao i melanoma i nemelanomskih tumora kože.
Danas su štetni uticaji sunčevog zračenja na kožu nepobitno utvrđeni. Štetne posledice sunčevog zračenja na koži nastaju pre svega izlaganjem ultravioletnom (UV) spektru sunčevih zraka uz napomenu da i infracrveno zračenje značajno doprinosi solarnom oštećenju i starenju kože. Trebalo bi imati u vidu da se približno 80% izlaganja sunčevom zračenju u toku čitavog života odigra u toku brojnih i kratkih izlaganja bez namere da se potamni.
Svi produkti za samotamnjenje kože danas na svom pakovanju moraju da imaju upozorenje da ne sadrže zaštitne faktore od sunčevog zračenja i da ne štite kožu pri izlaganju sunčevom zračenju, niti od starenja kože niti drugih ozbiljnijih posledica. Kada govorimo o izlaganju sunčevom zračenju i njegovom štetnom uticaju na kožu treba uzeti u obzir izlaganje suncu od rođenja obzirom na kumulativno dejstvo sunčevog zračenja na kožu. Zabrinjavajuća je činjenica da je veliki broj, posebno mladih ljudi, koristio a i danas koristi usluge salona sa veštačkim izvorima UV zračenja - solarijumi.
Najznačajnije štetne posledice izaziva UV zračenje u UVB i UVA spektru. UVB zraci su osnovni uzročnik eritema (crvenila kože ) i opekotina od sunca koje su veoma u opasne opekotine u dečijem uzrastu !
UV zraci utiču na imunski sistem kože, nasledni materijal-DNK i tumorogenezu dovodeći do hroničnog solarnog oštećenja i fotostarenja kože.
Tolerancija prema izlaganju sunčevom zračenju zavisi od količine melanina u koži i genetske predispozicije.
Na osnovu reakcije na sunčevo zračenje nakon prvog 30-minutnog izlaganja sunčevom zračenju za vreme leta i mogućnosti tamnjenja kože razlikujemo 6 tipova kože:
1. tip 1 - lako izgori, nikada ne pocrni.
2. tip 2 - obično lako izgori i minimalno potamni.
3. tip 3 - umereno gori, postepeno tamni.
4 tip 4 - minimalno izgori, uvek potamni.
5. tip 5 - retko izgori i intenzivno potamni - osobe sa tamnijom kožom
6. tip 6 - nikada ne izgori, crnci.
Koža koja je godinama hronično izlagana sunčevom zračenju ima karakterističan izgled sa fizičkim znacima koji se označavaju kao dermatohelioza ili heliodermatitis. U osnovi većine kliničkih znakova aktinično oštećenje kože (oštećenje kože izazvano hroničnom izlaganju sunčevom zračenju) je elastozna degeneracija derma. Najvažniji fizički znakovi hroničnog solarnog oštećenja kože su zagasito žuta ("bolesna" boja) kože, solarna purpura (nalik modricama koje nastaju posle najmanjih trauma ), trokraki (zvezdasti) ožiljci, solarni lentigo, telangiektazije i crvena prebojenost obraza, plitke i duboke bore i brazde zbog sile gravitacije i gubitka elastičnosti i čvrstine kože. Takođe izražena je suvoća i gruba tekstura kože i uvećanje lojnih žlezda.
Osnovna i najefikasnija mera prevencije hroničog oštećenja kože nastalog izlaganjem sunčevom zračenju je izbegavanje izlaganja sunčevom zračenju i upotreba zaštitnih mera i sredstava, pre svega odgovarajuće odeće i preparata za lokalnu primenu sa sposobnošću apsorpcije UV zraka.
Veoma je važno objasniti da je štetno dejstvo UV zračenja prisutno i pri dozama koje ne izazivaju eritem (crvenilo), da je efekat kumulativan i da svakoj pigmentaciji kože indukovanoj UV zracima prethodi oštećenje DNK.
Preventivni i terapijski postupci kod hroničnog aktiničnog (UV zracima izazvanog) oštećenja kože obuhvataju zaštitnu odeću, zaštitne naočare i sočiva, preparate za lokalnu primenu za apsorpciju UVA i UVB zračenja (preparati sa odgovarajućim fotoprotektivnim faktorom zavisno od uzrasta i tipa kože, koji treba da sadrže supstance za hemijsku i fizičku zaštitu od sunčevog zračenja, kao i da se nanesu u dovoljnoj količini za svaki deo tela i ponovo nanesu nakon dužeg boravka i vodi ili intenzivnijeg znojenja), ograničenje izlaganja sunčevom zračenju oko podneva tj. od 10 sati do 16 sati, izbegavanje arteficijalnih izvora UV zračenja-solarijumi, upotreba kozmetskih preparata sa sredstvima za apsorpciju UV zračenja, lokalnu terapiju i hirurške metode u cilju rejuvenacije ("podmlađivanja") sunčevim zračenjem oštećene kože , kao i zdravstveno prosvećivanje i prevencija - javno i pojedinačno zdravstveno prosvećivanje, organizovane kampanje ranog otkrivanja tumora kože (samopregled kože i posete dermatologu u slučaju pojave asimetrije postojećih pigmentnih lezija, nepravilnih ivica, povećanje nevusa u kratkom periodu, povećanje nevusa iznad nivoa kože koji do skoro bio u ravni kože, pojava novih pigmentnih lezija).
